Znaczący wzrost zatrudnienia związanego z ochroną środowiska i efektywniejszym wykorzystaniem zasobów w UE prawdopodobnie utrzyma się w obecnej dekadzie. Perturbacje gospodarcze ostatnich lat sprawiły jednak, że coraz częściej podnoszona jest kwestia kosztów ambitnych celów środowiskowych. Czy zasadnie?

Tekst: Andrzej Kassenberg 

Ile jest zielonych miejsc pracy?

Dokładne mierzenie liczby zielonych miejsc pracy pozostaje wyzwaniem. Komisja Europejska szacowała w roku 2011 powstanie dodatkowo 3 mln miejsc pracy do roku 2020 i 6 mln miejsc pracy do roku 2050 jeżeli przyjęto by za cel osiągnięcie 100% udziału energetyki odnawialnej. Poprawa efektywności zasobowej mogłaby przyczynić się do utworzenia 1,4 – 2,8 mln miejsc pracy w UE. Dodatkowo 14,6 mln miejsc pracy zależy od ekosystemów i bioróżnorodności włączając w to leśnictwo, rolnictwo i rybołówstwo. Przykładowo uznaje się, że rolnictwo ekologiczne tworzy 10-20% więcej miejsca na hektar niż rolnictwo tradycyjne (1). Według Raportu REN 21 w roku 2014 bezpośrednie i pośrednie miejsca pracy w energetyce odnawialnej na świecie wyniosły prawie 6,5 mln zatrudnionych z tego najwięcej w Chinach bo aż ponad 40% (2).

Znaczący wzrost zatrudnienia związanego z ochroną środowiska i efektywniejszym wykorzystaniem zasobów w UE prawdopodobnie utrzyma się w obecnej dekadzie, pobudzany przez europejską politykę klimatyczno-energetyczną oraz inne inicjatywy środowiskowe. Perturbacje gospodarcze ostatnich lat sprawiły jednak, że coraz częściej podnoszona jest kwestia kosztów ambitnych celów środowiskowych. Przedstawiciele energochłonnych oraz emisyjnych branż wskazują na ryzyko utraty konkurencyjności – a co za tym idzie miejsc pracy – w razie konieczności ponoszenia kosztów na dalsze obniżanie emisji europejskiej gospodarki. Nadziei na nowe miejsca pracy tworzone w zielonym sektorze gospodarki towarzyszy obawa o spadek zatrudnienia w tradycyjnych branżach. Dotyczy to szczególnie Polski, gdzie emisyjny przemysł ciężki ma nadal relatywnie duże znaczenie, a miks energetyczny pozostaje zdominowany przez węgiel kamienny i brunatny. Niechęć przed wstrząsami na rynku pracy może po części tłumaczyć zachowawczą postawę Polski wobec perspektywy niskoemisyjnej modernizacji gospodarki. Czy jednak ma ona solidne uzasadnienie ekonomiczne?
Efekt inwestycji

Odpowiedź na pytanie o wpływ niskoemisyjnej transformacji na rynek pracy wymaga całościowego spojrzenia na zachodzące w jej trakcie procesy gospodarcze. Istotą wszystkich polityk środowiskowych jest zachęcenie podmiotów gospodarczych do zwiększenia zaangażowania w działalność oszczędzającą zasoby naturalne i zmniejszając ich negatywne oddziaływanie na jakość środowiska. Bodźce te mogą przyjmować zarówno formę miękkich zachęt, dotacji lub zmuszania do działań „zielonych”, jak również opodatkowanie lub zakaz działań „brudnych”. Niezależnie od konkretnego kształtu polityki, następuje przeniesienie zasobów gospodarczych – w tym kapitału ludzkiego – w kierunku działań przyjaznych środowisku. Realokacja następuje zarówno bezpośrednio – „brudne” dobra i usługi zastępowane są „czystymi”, co skutkuje odpowiednimi zmianami zatrudnienia w „brudnych” i „czystych” branżach – jak również pośrednio, poprzez wpływ na budżety konsumentów a także ogranicza koszty zewnętrzne.

W rzeczywistości, całkowity efekt zielonych inwestycji może być pozytywny nawet, gdy wydają się bezpośrednio niszczyć miejsca pracy (np. produkcja energii staje się mniej pracochłonna). W takim przypadku w danej branży spada zatrudnienie przy jednoczesnym wzroście produktywności, a zwolnieni pracownicy mogą przejść do innych branż, tym samym zwiększając całkowity potencjał produkcyjny gospodarki. Ten mechanizm poprawy produktywności pracy następującej dzięki postępowi technologicznemu i organizacyjnemu jest kluczowym źródłem wzrostu gospodarczego i poprawy dobrobytu społeczeństwa. Jest to ważne spostrzeżenie z perspektywy dalszego rozwoju zielonej energetyki, gdyż wraz z postępem technologii i obniżeniem kosztów OZE należy się spodziewać istotnego spadku zatrudnienia na jednostkę wyprodukowanej energii, w szczególności w fotowoltaice.

Transport

Niskoemisyjne samochody (3) są korzystne dla wzrostu zatrudnienia w całej Unii Europejskiej, kieszeni kierowców, gospodarki, a także ochrony środowiska w tym klimatu – to jeden z wniosków analizy przeprowadzonej przez Firmę CE Delft na zlecenie Europejskiej Fundacji Klimatycznej. Inwestycje w rozwój i produkcję efektywnych technologii powodują, że pojazdy będą bardziej przyjazne środowisku i mogłyby stworzyć ponad 100 tys. nowych miejsc pracy w UE. Z kolei pieniądze zaoszczędzone na zużyciu paliwa, przyniosą ulgę dla kieszeni konsumentów, co w efekcie stworzy dodatkowe miejsca pracy.

Interesujące wyniki zostały zaprezentowane przez Światową Organizację Zdrowia. Jeżeli udział korzystania w transporcie z rowerów w całej Europie osiągnął obecny poziom Kopenhagi tj. 26% to należy liczyć się z możliwością zatrudnienia 76,6 tys. osób a jednocześnie o 10 tys. rocznie zmalałby liczba osób, które giną w wypadkach samochodowych. Studium to podaje wyniki dla Warszawy gdzie obecnie udział transportu rowerowego wynosi 5%, a gdyby wzrósł do poziomu Kopenhagi to stworzono by ponad 1600 nowych miejsc pracy i uratowano by blisko 200 istnień ludzkich w ciągu roku (4). Warto przy tej okazji wspomnieć sukces roweru miejskiego w Warszawie. System bezobsługowych wypożyczalni rowerów miejskich, działają w ramach Zakładu Transportu Miejskiej w Warszawie od sierpnia 2012 roku. System funkcjonuje przez 9 miesięcy w roku, od marca do listopada. W Warszawie są 173 stacje a do dyspozycji jest ponad 2600 rowerów. Do dnia 17.04.2014 zanotowano 2,5 mln pożyczeń, a zarejestrowanych jest 150 tys. użytkowników. Firma zatrudnia 60-70 osób do obsługi systemu wypożyczania rowerów.

Budujemy dom

Ważnym beneficjentem pakietu klimatyczne-energetycznego w związku z rozwojem rynku zaawansowanej termomodernizacji i budowy obiektów niskoenergetycznych może stać się sektor budowlany. Taka zmiana wymagać będzie nie tylko tworzenia nowych etatów w branży, ale też przekwalifikowania wielu obecnych pracowników. Ważnym jest, aby ten rozwój powiązać ze zmianą programów edukacyjnych (także dla architektów) oraz doszkalania pracowników tak, by były one w stanie dobrze przygotować uczestników szkoleń do pracy z bardziej niż dotąd zaawansowanymi technologiami pozwalającymi na uzyskanie znaczących oszczędności energii. W razie braku odpowiedniego wysiłku w tym obszarze, skokowy wzrost ilości prac wykonywanych na rzecz poprawy efektywności energetycznej stwarza ryzyko pogorszenia ich jakości, co z kolei grozi utratą części potencjału ograniczenia energochłonności budynków w Polsce. Oznacza to potrzebę skoordynowania rozwoju tego rynku z rozwojem kwalifikacji u dostawców i pracowników tak, aby dostarczali oni produkty i usługi wysokiej jakości zachęcające kolejnych właścicieli nieruchomości do zainwestowania w energooszczędne rozwiązania. Istotnym elementem stają również zielone zamówienia i zakupy, które realizowane przez samorządy lokalne mogą mieć istotne znaczenie w poprawie efektywności energetycznej. UE określa, że samorządy lokalne powinny pod względem poprawy efektywności energetycznej pełnić wzorcową rolę. Lokalne działania na rzecz poprawy efektywności mogą przyczyni się także do zmniejszenia obszaru ubóstwa energetycznego, podnosząc jakośc życia wrażliwej części społeczeństwa (5).

Według opublikowanego w 2011 r. raportu, w roku 2020 polski rynek budowlany może poszerzyć się (w zależności od stopnia intensywności termomodernizacji) o 84–250 tys. nowych miejsc pracy netto gdzie scenariusz głębokiej modernizacji i szybkiego wdrażania oznacza zmodernizowanych 36 mln m2 albo 450.000 mieszkań rocznie, a cały program miałby trwać 31 lat (6). Że nie jest to mrzonka, przekonują przykłady krajów ościennych. Prowadzony w Czechach dwuletni program wsparcia dla domów pasywnych kosztował łącznie około 780 mln EUR, a stworzył 19 tys. nowych miejsc pracy w budownictwie; każde zainwestowane euro przyniosło 2,47 EUR euro korzyści dla budżetu. Ponadto program ograniczył roczną emisję CO2 o ponad 1 mln t. Z kolei w Niemczech wsparcie dla termomodernizacji i domów pasywnych pozwoliło na stworzenie 340 tys. miejsc pracy. Jak wynika z niemieckich wyliczeń 1,4 mld EUR przeznaczonych na wsparcie programu efektywności energetycznej przyniosło korzyści dla budżetu szacowane na 7,2 mld EUR (7).

Bardzo istotnym dla rynku pracy mógłby być rozwój mikroinstalacji OZE – ich produkcji, jak i ich montażu oraz obsługi. W wyniku realizacji Krajowego Planu Działań na rzecz OZE szacuje się, że mogłoby w Polsce powstać blisko 53 tys. miejsc pracy (połowa przy produkcji i instalowaniu) w tym szczególności prawie 33 tys. miejsc w branży kotłów na biomasę wraz z przygotowaniem paliwa oraz ponad 12 tys. miejsc w branży kolektorów słonecznych. Dodatkowo w przypadku stworzenia korzystnych warunków prawno-finasowych przewiduje się możliwość znaczącego, bo aż 10-krotnego wzrostu prosumentów w Polsce w okresie 2013-2020 tj. z obecnych 223 tys. do 2.523 tys., w szczególności użytkowników kolektorów słonecznych gdzie wzrost przewiduje się w wielkości 948 tys. instalacji (8).

Wg raportu Instytutu Energetyki Odnawialnej wykonanego dla Greenpeace Polska istnieje szansa przy rozwoju morskiej energetyki wiatrowej (5.700 MW) na stworzenie po roku 2020 w Polsce ponad 9.000 miejsc pracy z tego 60% to miałyby być miejsca trwałe. Dotyczyć to ma zwłaszcza obsługi farm wiatrowych ale także produkcja urządzeń i instalacji stworzyć to może szanse na utrzymanie wysokiego poziomu zatrudnienia przy eksporcie tych produktów i usług w wyniku rozwoju tego sektora OZE w naszym kraju (przejęcie części tego rynku) (9). Wg firmy Ernst & Young w Polsce przy budowie i serwisowaniu farm wiatrowych oraz w przemyśle związanym z produkcją elementów turbin do 2020 r. może powstać 10,6 -28,5 tys. trwałych miejsc pracy (10).

Wobec perspektywy „zazielenienia” polskiego rynku pracy nie należy się więc ani obawiać skokowego wzrostu bezrobocia, ani też liczyć na jego znaczący spadek. Realokacja zasobów w kierunku „zielonych” branż będzie miała największy wpływ na peryferyjne obszary, stwarzając dla nich istotne nowe bodźce rozwojowe, a także na ośrodki zdominowane przez tradycyjne branże przemysłu. W obu przypadkach polityka publiczna ma do odegrania znaczącą rolę polegającą na wsparciu osób pozostających bez pracy w odpowiedniej zmianie kwalifikacji oraz znalezieniu nowego etatu.

Zdecydują województwa

Pierwszym krokiem do wykorzystania rozwoju gospodarki niskoemisyjnej w kierunku zrównoważonej transformacji rynku pracy jest przeznaczenie na ten cel funduszy UE z nowej perspektywy finansowej na latach 2014-2020. Przeprowadzona przez Polską Zieloną Sieć i CEE Bankwatch Network analiza pokazuje jak na etapie programowania poszczególne województwa widzą zasadność przeznaczania funduszy na rozwój gospodarki niskoemisyjnej. Ciekawym jest, że województwo zdominowane przez „brudne” technologie tzn. śląskie przeznacza prawie 30% dostępnej alokacji Europejskiego Funduszu Rozwoju Regionalnego i jest to najwięcej w kraju. Warte podkreślenia jest, że w każdym z województw kwoty na ten cel będą dużo wyższe niż w latach 2007- 2013. Wg ww. analizy w kilku regionalnych programach operacyjnych dostrzega się bezpośredni związek pomiędzy wspieraniem niskoemisyjnego rozwoju a budowaniem lokalnych rynków pracy. Przykładem jest województwo dolnośląskie gdzie w programie stwierdza się co następuje: „Demonopolizacja i prywatyzacja sektora energetycznego, umożliwiając budowę źródeł w pobliżu odbiorców końcowych wykorzystujących lokalne zasoby energii, dodatkowo pobudzi rozwój generacji rozproszonej, której wykorzystaniem zainteresowane jest ponad 55 % gmin regionu. Ta tendencja da szerokie możliwości dla rozwoju szeregu technologii produkcji i dystrybucji energii z OZE, w tym mikrogeneracji (małe elektrownie wia¬trowe oraz wodne, systemy fotowoltaiczne, mikrobiogazownie), co zaowocuje w przyszłości zwiększeniem roli sektora OZE, jako aktywnie wspierającego rynek pracy w województwie”. Innym pozytywnym przykładem jest województwo podlaskie gdzie w programie stwierdza się: „Należy zauważyć, iż wyzwaniem przed jakim stoi w najbliższych latach województwo podlaskie jest rewolucja energetyczna, której efektem będzie nie tylko do wzrost udziału energii odnawialnej w konsumpcji, ale również fakt, i że właścicielami z decentralizowanych źródeł energii będą podlascy mieszkańcy i przedsiębiorcy. Powyższy trend zmian będzie miał również wymiar społeczny. Działania na rzecz rozwoju infrastruktury OZE będą generować nowe miejsca pracy, co przy zapewnieniu odpowiednich kwalifikacji umożliwi dywersyfikację zatrudnienia, zwłaszcza na obszarach wiejskich” (11).

Polityko, co dalej?

Biorąc powyższe pod uwagę tzn. wpływ niskoemisyjnej transformacji na rynek pracy, polska polityka publiczna powinna skupić się na zapewnieniu sprawnej realokacji zasobów pracy i kapitału w kierunku branż zapewniających zrównoważony rozwój uwzględniające ograniczenia środowiskowe i zasobowe, unikając przy tym zbędnych kosztów ekonomicznych i społecznych. Może to uczynić poprzez:
1. Położenie nacisku na zwiększenie skali działań opłacalnych rynkowo, a także takich, które ograniczającą negatywne efekty zdrowotne i środowiskowe funkcjonowania gospodarki w sposób efektywny kosztowo (przede wszystkim efektywność energetyczna).
2. Inwestycje w niskoemisyjne technologie o dużym potencjale rozwojowym, nakierowane na osiągnięcie w Polsce korzyści skali w ich produkcji i powstanie silnych ośrodków posiadających odpowiednie know-how oraz zdolności produkcyjne pozwalające na konkurowanie na rynkach międzynarodowych (przede wszystkim energetyka odnawialna)
3. Wsparcie rozwoju energetyki rozproszonej oraz energooszczędnego budownictwa jako sposobu na istotną poprawę sytuacji na peryferyjnych rynkach pracy (w tym szkolenia w zakresie zielonych kwalifikacji).
4. Wsparcie dywersyfikacji bazy gospodarczej w ośrodkach uzależnionych od emisyjnych branż, w szczególności poprzez inwestycje w szkolenie wysoko wykwalifikowanych kadr, stymulowanie rozwoju zielonych branż oraz wsparcie działań badawczo-rozwojowych nakierowanych na wzrost udziału zaawansowanej produkcji o wysokiej wartości dodanej w ofercie istniejących przedsiębiorstw.
5. Wprowadzenie zielonej reformy podatkowej, zwiększającej obciążenie fiskalne związane z zużywaniem ograniczonych zasobów oraz emitowaniem szkodliwych substancji oraz zmniejszającej opodatkowanie pracy.
6. Osłonę emisyjnych oraz energochłonnych branż przed negatywnymi skutkami jednostronnego obciążania ich podatkami i parapodatkami środowiskowymi poprzez ujednolicenie obciążeń dla najbardziej emisyjnych oraz energochłonnych dóbr produkowanych na terenie Unii Europejskiej oraz poza jej granicami (na przykład poprzez cła środowiskowe lub poszerzenie systemu handlu emisjami na importerów).

1. Green Jobs and related policy frameworks. An overview of the European Union, Sustainlabour Madrid 2013.
2. Renewables 2014. Global Status Report, Renewable Energy Policy Network for the 21st Century, Paryż 2014.
3. W 2009 r. przyjęto w UE regulacje prawną, która zobowiązuje wytwórców samochodów sprzedawanych w Europie aby emitowały średnio 130g CO2/km do 2015 r. i 95 CO2/km do 2020r.
4. Cycling can create at least 76 600 jobs and save 10 000 lives every year in major European cities, informacja prasowa, WHO, Kopenhaga/Genewa/Paryż 2014.
5. Stępniak A. i Tomaszewska T., Ubóstwo energetyczne a efektywność energetyczne. Analiza problemu i rekomendacje, wydanie II rozszerzone i uaktualnione, Instytut na rzecz Ekorozwoju, Warszawa 2014.
6. Wpływ na rynek pracy programu głębokiej modernizacji energetycznej budynków w Polsce. Uniwersytet Środkowoeuropejski w Budapeszcie (CEU) i Fundacja na rzecz Efektywnego Wykorzystania Energii (FEWE), Katowice 2011.
7. Czysty zysk dla obywateli. Propozycja wydania zysków handlu uprawnieniami do emisji w ramach Europejskiego Systemu Handlu Emisjami (ETS), Koalicja Klimatyczna Warszawa 2012.
8. Krajowy plan rozwoju mikroinstalacji odnawialnych źródeł energii do roku 2020. Synteza, Instytut Energetyki Odnawialnej i Związek Pracodawców Forum Energetyki Odnawialnej. Warszawa 2013.
9. Morski wiatr kontra atom. Analiza porównawcza kosztów morskiej energetyki wiatrowej i energetyki jądrowej oraz ich potencjału tworzenia miejsc pracy, Instytut Energetyki Odnawialnej Warszawa 2011.
10. Wpływ energetyki wiatrowej na wzrost gospodarczy w Polsce, Ernst&Young, marzec 2012.
11. Oszczędnie, odnawialnie, obywatelko. Fundusze europejskie na rewolucję energetyczną w regionach. CEE Bankwatch i Polska Zielona Sieć, Warszawa 2014

Artykuł przygotowany w oparciu o publikację A. Kassenberg, A. Śniegocki: „W kierunku niskoemisyjnej transformacji rynku pracy”, wydaną przez Instytut na rzecz Ekorozwoju i Warszawski Instytut Studiów Ekonomicznych. Warszawa 2014